زنجان
جغرافیای طبیعی
موقعیت و وسعت
استان زنجان در شمال‌غرب فلات ایران واقع شده و قدمت آن به اواخر هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده است.
استان زنجان با ساختی در حدود ۱۶۴/۲۲ کیلومتر مربع ۵/۱ درصد از مساحت کشور را شامل می‌شود.
استان زنجان بین ْ۳۵ تا ْ۳۷ عرض شمالی و ۴۷ْ تا ۴۹ْ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
آب و هوا
عرض جغرافیائی ارتفاع از سطح دریا، دوری و نزدیکی به دریا، تأثیر توده‌های هوا و عناصر آب و هوائی (دما، بارش، باد) که با تغییرات کمی و کیفی خود محیط را تحت‌تأثیر قرار دهد. از عوامل مؤثری که آب و هوای استان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد توده‌های هوائی است.
توده آب و هوای مدیترانه‌ای، توده هوای قطبی و توده هوای خزری توده‌هائی هستند که آب و هوای استان زنجان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
- انواع آب و هوای استان:
استان زنجان را به لحاظ آب و هوائی به سه ناحیه می‌توان تقسیم کرد:
۱. ناحیه سردسیر:
ناحیه سردسیر منطقه کوهستانی استان است که دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است. شهرستان‌های زنجان، ماه‌فشان، ابهر، خدابنده، خرم‌دره، وایچ‌رود در این ناحیه قرار دارد.
۲. ناحیه معتدل:
ناحیه معتدل در قسمت پست غرب استان واقع شده و شامل قشلاق‌های افشار و بزینه‌رود (شهرستان خدابنده) و قسمتی از دهستان زنجان رود (شهرستان زنجان) و دهستان چای‌باره (شهرستان ماه‌فشان) است که در کنار رود قزلاوزن قرار دارند.
۳. ناحیه نیمه‌گرمسیر:
ناحیه نیمه‌گرمسیر کار کارم علیا که در شمال زنجان واقع شده دارای تابستان گرم و زمستان ملایم و مرطوب می‌باشد.
ناهمواری‌ها
استان زنجان از نظر ناهمواری با توجه به میزان ارتفاع و شیب ظاهری به واحدهای کوهستان و تپه ماهور و دشت تقسیم می‌شود.
- کوههای استان زنجان:
کوههای محدودهٔ استان را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
۱. رشته شمالی شامل دامنه‌های جنوبی کوههای تالش است که در مهم‌ترین قله آن باکلور می‌باشد.
۲. رشته‌کوه‌های شرقی که در غرب دشت قزوین به‌صورت چند رشته موازدی از شمال‌غرب و جنوب‌غرب کشیده شده و مهم‌ترین کوههای آن چرگر نام دارد و حدفاصل قزوین و ابهر واقع شده است.
۳. رشته‌کوه قافلدن‌کوه، کربین میانه و زنجان واقع شده و دنباله کوههای زاگرس است.
۴. رشته‌کوه‌های غربی و جنوب‌غربی استان شامل کوههای دمیرلو، جهان‌داغ و قیدار می‌باشد.
- تپه ماهور:
به تپهٔ واقع در دامنه کوه‌ها تپه ماهور گویند. تپه ماهور (که از کوههای کم‌ارتفاع‌تر هستند، از یک طرف به کوههای مرتفع و از طرف دیگر به شیبی ملایم به دشت منتهی می‌گردد.
- سرزمین‌های هموار (دشت):
۱. دشت‌های شمالی استان زنجان شامل دشت زنجان - ابهر که دشت طویل و مرتفعی است و از شمال‌غرب استان به طرف جنوب‌شرق گسترده شده است. ارتفاع متوسط این دشت هزار متر است. از حوضهٔ سنجیل شروع شده تا نواحی اطراف سلطانیه ادامه می‌یابد و توسط زنجان‌رود و ابهررود آبیاری می‌گردد.
۲. دشت‌های جنوبی استان، که غالباً مرتفع بوده و شامل تپه‌ها و دشت‌های کوچک‌تر می‌باشند دشت‌های کاوند، دوتپه و کرسف نمونه‌هائی از این دشت‌ها هستند.
منابع آب
استان زنجان از نظر حوضه آبریز در قلمرو دو حوضهٔ کاملاً مجزا از هم، یکی قزلاوزن و دیگری رود شور قرار گرفته است. بیش از سه‌چهارم سطح استان جزء آبریز قزلاوزن و کمتر از یک‌چهارم آن جزء حوضه آبریز رود شور (دریاچه قم) می‌باشد.
در این استان از دو منبع آب‌های سطحی و زیرزمینی استفاده می‌شود. منابع سطحی شامل رودهای دائمی است که اغلب فصلی بوده و بیشترین مقدار آبدهی آنها فصل بهار و کمترین آبدهی آنها در فصل تابستان است.
این رودها اغلب کم‌آب هستند ولی در مواقع پر بارش سیلابی بوده وابسته در تابستان به‌علت کمی بارش خشک می‌شوند. آب‌های زیرزمینی که علاوه بر تأمین آب سرب شهرها به مصارف آبیاری اراضی و صنعتی نیز می‌رسد از منابع زیرزمینی دشت‌های عمدهٔ استان به‌وسیله چاه‌ها و قنوات استخراج می‌گردند.
- رودهای استان:
۱. رود قزلاوزن:
این رود از ارتفاعات کردستان سرچشمه می‌گیرد و در ناحیه جنوب‌غربی وارد خاک استان شده از جنوب به شمال به‌صورت مارپیچ، خدابنده، ماه‌فشان و شمال‌غرب شهرستان زنجان را دور زده وارد محدوده میانه و خلخال شده و یا گردش به سمت شرق در منطقه کارم علیا دوباره وارد خاک استان می‌شود. سپس در گیلوان کارم علیا از استان زنجان خارج شده و با دریافت شاخه شاهرود در شهر سنجیل با نام سفیدرود به سمت شمال جریان یافته و به دریای مازندران می‌ریزد. این رود در منطقه زنجان شعبات متعددی مانند بزینه‌رود، مجالس‌رود، ایجرود و زنجان‌رود را دریافت می‌کند.
۲. زنجان‌رود:
این رود از آق‌داع در سلکانیه سرچشمه می‌گیرد و از سمت غرب به شرق، دشتی هموار و نسبتاً مرتفع جریان می‌یابد و در روستای رجعین به قزلاوزن می‌پیوندد. زنجان رود در جنوب شهرستان زنجان باریکه‌ای سرسبز از باغات و کشتزارها به‌وجود می‌آورد که علاوه بر آبیاری سبزیجات درختان میوه فضای سبز و تفرجگاه‌های مناسبی را نیز برای مردم شهر ایجاد می‌کند.
۳. ابهررود:
ابهررود از دو شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و اطراف بستر آن به واسطهٔ دارا بودن خاک مناسب زراعی بسیار حاصلخیز است.
به‌ویژه در صانین قلعه، هیدج اخرم‌دره و ابهر اطراف این رود پوشیده از درخت و محصولات کشاورزی و باغی است. این رود در ضیاء‌آباد تاکستان به خرارود متصل شده و در نهایت به دریاچهٔ نمک قم می‌ریزد.
جنگل‌ها و مراتع استان
- جنگل‌ها:
استان زنجان جنگل طبیعی قابل توجهی ندارد و فقط در کوههای منطقه کارم و ماه‌فشان مجموعه‌ای از جنگل‌های طبیعی وجود دارد که از آنها حفاظت می‌شود. این جنگل‌ها آثار بقایای بخشی از جنگل‌های تجارتی و صنعتی شمال کشور هستند که در نتیجه بهره‌برداری بی‌رویه و عدم حفاظت در طول سالهای گذشته، مورد تجاوز و تخریب قرار گرفته و هم‌اکنون به‌صورت جنگل‌های غیرتولیدی، مخروبه و حمایتی درآمده‌اند و نگهداری از آنها از نظر حفاظت آب و خاک محیطزیست و اکوسیستم طبیعی حائزاهمیت است.
- مراتع:
۱. مراتع قشلاقی:
این مراتع در مناطق نسبتاً گرم و عمدتاً در دشت‌ها و مناطق هموار واقع شده که به‌دلیل چرای بی‌رویه جزء مراتع ضعیف و فقیر محسوب می‌شوند.
۲. مراتع ییلاقی:
- مراتع ییلاقی بهاره در میان‌بند:
این مراتع عمدتاً در مناطق پائین‌تر از مراتع ییلاقی یا مناطق تابستانی واقع شده و از نظر کیفی و کمی وضعیت متوسطی دارند.
- مراتع ییلاقی تابستانی:
این مراتع عمدتاً در مناطق مرتفع کوهستانی و بیشتر در ارتفاعات منطقه کارم، انگوران، و ماه‌فشان، قرار دارند. این مراتع به‌دلیل چرای کوتاه تابستانی و وجود رطوبت نسبتاً کافی جزء مراتع خوب محسوب می‌شوند.
جغرافیای انسانی
جمعیت استان زنجان براساس آخرین سرشماری نفوس ۹۲۷۴۶۵ نفر معادل ۵/۱ درصدر کل کشور است.
شرایط اقلیمی و طبیعی در استان زنجان وضعیت خاصی را به‌وجود آورده که سبب شده نوع زندگی و نحوه معیشت به‌طور کلی شرایط زیست در ارتباط متقابل با محیط طبیعی قرار گیرد. از گذشته‌های دور تاکنون در این استان معیشت به سه شکل زندگی شهری، روستائی و عشایری وجود داشته است.
نوع زندگی و معیشت در استان زنجان
- زندگی شهری:
گرچه به‌دلیل افزایش جمعیت، برخی از روستاها شرایط احراز نام شد را پیدای کرده‌اند اما نباید از نقش عوامل طبیعی و ارتباطی در ایجاد و توسعه شده چشم‌پوشی کرد. از عوامل عمده توسعه شهرهای استان به‌خصوص شهرستان زنجان، عامل ارتباطی و منابع آب است.
- زندگی روستائی
اولین سکونتگاه‌های انسانی در استان در اطراف منابع آب شکل گرفته و به‌تدریج به‌صورت روستا ظاهر شده‌اند. چشمه‌ها و رودها به‌خصوص در مناطق کوهستانی پای‌کوهی که غالباً خاک حاصلخیزی دارند. در ایجاد گسترش روستاهای استان نقش به‌سزائی داشته‌اند. شکل و نمای روستاها نیز بیانگر وضعیت اقلیمی منطقه می‌باشد. و به‌دلیل دسترسی آسان و فراوانی خاک و سنگ در ساخت بسیاری از این‌گونه مصالح استفاده شده است. شکل روستاها از نوع متمرکز می‌باشد.
- زندگی عشایری:
زندگی عشایری در سطح استان زنجان چندان چشمگیر نیست و فقط در بخش‌هائی از استان مانند منطقه کارم و ماه‌فشان می‌توان نمونه‌هائی از سرگردانی یا نیمه‌کوچندگی را مشاهده کرد.
مهم‌ترین ایلات و عشایر ایل سون (شاهسون) ایل اوصانلو، ایل مقدم و ایل بیات و ایل خدابنده‌سو می‌باشند.
- نوع معیشت:
در گذشته زنجان (خمسه) انبار غله ایران نامگذاری شده بود. شرایط جغرافیائی مانند وجود رشته‌کوه‌های استان و دره‌های با بین آنها از نظر آب و هوائی تفاوت‌های را به‌وجود آورده است که سبب شده محل مناسبی برای فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری ایجاد شود. علاوه بر این فعالیت‌ها که در اولویت قرار دارند دیگر فعالیت‌های اقتصادی استان عبارت است از باغ‌داری، زنبورداری، صنایع دستی، صنایع ماشینی، صنایع استخراجی نظیر سرب، روی و ... و خدمات.
زبان
ربان مردم استان زنجان ترکی و آذری است ولی همسایگی و نزدیکی پایتخت باعث گرایش شدید به زبان فارسی شده است. در جهات چهارگانه استان در شمال ترکی خالص مخلوط با گیلکی، در شرق متمایل به فارسی، در جنوب‌غربی کردی و در غرب ترکی اصیل و کامل و در جنوب استان نیز با گرایش شدید به فارسی تکلم می‌کنند.
مذهب
حمدالله مستوفی کتاب نزهة‌القلوب عروم منطقه را در حدود سال ۷۴۰ هجری قمری سنی مذاهب ذکر می‌کند. اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از تشیع به‌تدریج مذهب تشیع رواج یافته و مردم با رغبت در تحکیم مبانی اعتقادی به مکتب اهل بیت کوشش نمودند.
جغرافیاى سیاسى و اقتصادى
زنجان
شهر زنجان مرکز شهرستان و استان زنجان با مساحتی حدود ۵۰ کیلومتر مربع، در شمال‌غربی استان زنجان، در مسیر اصلی تهران - تبریز واقع شده است شهر زنجان بین ۳۶ْ و ۴۰ دقیقه و ۱۵ ثانیه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۲۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
به گفته حمدالله مستوفی شهر زنجان را اردشیر پاپکال ساخته و شهین نامیده است اما این گفته با واژه شهین که زنگان اطلاق شده مبهم به‌نظر می‌رسد.
واژه زندیگان به معنی اهل کتاب زنده سرشناس‌ترین کتاب آئین زردتشتی در دوران ساسانی و گان از پسوندهای پارسی باستان است این شهر بی‌گمان در دوران ساسانی زندیگان نام داشته که به‌دلیل کاربر زیاد کوتاه شده و در دوره چهرگی اسلام زنگان نام گرفته است.
در حمله مغول شهر زنجان آسیب‌های بسیار دیده و سپس ایلخانان مغول به این شهر توجه فراوان نشان داده‌اند. سلطان محمد خدابنده پس از پذیرش مذهب تشیع در توسعه این ناحیه کوشید.
تاریخ زنجان در سده‌ٔ بعد نیز گزارشگر حوادث مختلف سیاسی است.
ابهر
شهر ابهر، مرکز شهرستان ابهر استان زنجان با وسعتی حدود ۱۲ کیلومتر مربع در جنوب‌شرقی استان زنجان و در مسیر بزرگراه تهران - زنجان - تبریز واقع شده است.
شهر ابهر در ۳۶ درجه و ۹ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
بعضی بر این باور هستند که ابهر از دو بخش در آب و هر تشکیل یافته که به معنی آسیاب است. عدهای نیز می‌گویند که ابهر در اصل اوهر بوده که به معنای روستا یا شهری است که دارای آب زیاد برای ایجاد آسیاب است.
حمدالله مستوفی نویسنده کتاب نزهة‌القلوب از این به‌نام حیدریه یاد کرده است. منطقه ابهر و مناطق اطراف ابهر رود که به زبان محلی ابهر چای نامیده می‌شود از نخستین زیستگاه‌های انسانی ایران است و از قدمت تاریخی طولانی برخوردار است.
خدابنده
این شهرستان که در جنوب‌شرقی زنجان واقع شده دو شهر تاریخی سهرورد و سجاس را در خود جای داده و مردان بزرگی چون شهاب‌الدین سهروردی را در خود پرورانده است.
قدمت زندگی استان‌ها و یکجانشینی آنها در این مناطق به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد برمی‌گردد. از نمونه آثار به‌دست آمده از این منطقه سفال‌هائی است به رنگ گوجه‌ای که با سفال‌های شناخته‌شده قزوین قابل قیاس است.
آثار تاریخى
کاخ‌ها و عمارت‌ها
بقعه چلبی‌اوغلی
در پانصد متری جنوب‌غربی سلطانیه، بر سر راه سلطانیه - خدابنده، آثار معروف بقعه چلبی‌اوغلی قرار گرفته است. باستان‌شناسان و محققان این مجموعه را به سلطان چلبی منصوب نموده و تاریخ احداث بنا را سال ۷۲۸ هجری قمری بیان نمود‌ه‌اند.
این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است. خانقاه شامل صحن مرکزی بوده و در اضلاع غربی و شرقی آن حجرات قرار گرفته‌اند. پلان معماری این مجموعه با الهام از عقادی و مراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص، اجراء شده است.
تغییر عمارت ذوالفقاری
مجموعه تاریخی عمارت ذوالفقاری که در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده شامل ساختمان‌های اندرونی و بیرونی است و پیش از احداث خیابان ذوالفقاری از طریق شبکه ارتباطی، طبقه همکف و زیرزمین آن به همدیگر راه داشت. در سبک بنای این عمارت از نحوه طراحی بناهای اروپائی نیز الهام گرفته است.
این عمارت از بناهائی تاریخی و باارزش شهر زنجان است که به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است.
پل‌های تاریخی
استان زنجان دارای چندین پل با قدمت تاریخی می‌باشد که عبارتند از پل امیربهاءالدین زنجان بر روی رودخانه زنجان رود که در دوره قاجاریه ساخته شده است.
در سطح استان سه پل از تاریخ ثبت شده وجود دارد. این پل‌ها عبارت‌اند از:
۱. پل تاریخی حاج‌میربهاءالدین.
۲. پل حاج سید‌محمد.
۳. پل سردار.
پل‌های مذکور بر روی رودخانه‌ٔ محلی استان، یعنی زنجان‌رود، بسته شده‌اند.
پل سردار در جنوب شهر زنجان که در دوره قاجاریه ساخته شده و پل حاج سید محمد در جنوب‌شرقی زنجان که در دوره قاجاریه ساخته شده است. علاوه بر این پل‌ها، پل‌های دیگری نیز در بخش‌های دیگر استان وجود دارند که چندان معروف نیستند.
غارهای تاریخی
استان زنجان دارای غارهای زیادی است که می‌توانند به‌عنوان منابع مهم گردشگری مورد استفاده قرار گیرند. از مهم‌ترین آنها می‌توان از غارهای کتله‌خور و غار خرمَنهِ‌سر، غار تاریخی گلجیک و مجموعه غارهای داش‌کسن اشاره کرد.
غار کتله‌خور در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی توسط هیئت کوهنوردی استان شناسائی و کشف شد. و با بهسازی درون غارها و مرمت راه‌های ارتباطی این منطقه در آینده‌ای نه چندان دور شاهد جذب گردشگر در ابعاد وسیع این منطقه خواهد.
غار خارمند سر نیز در کوه سرجه‌فلک کشیده و بلند خرمنه سر در قسمت شمالی روستای ده‌بهار شهرستان کارم قرار گرفته است. با توجه به اسناد و مدارک تاریخی سرکردگان حکومت کنگریان از این غار به‌عنوان پناهگاهی امن در مقابله با هجوم‌های سیاسی بغداد استفاده می‌کردند. غار گلجیک نیز در ۳۵ کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان زنجان، در ارتفاعات شرف به روستای حاج ارش از توابع شهرستان زنجان واقع شده است و در حال حاضر راه سواره‌رو ندارد و راه آن را باید پیاده پیمود.
مجموعه غارهای داش کسن در ۱۰ کیلومتری جنوب‌شرقی سلطانیه در نزدیکی روستای دیر، واقع شده است.
این مجموعه در ۱۰ کیلومتری جنوب‌شرقی سلطانیه، در نزدیکی روستای ویر قرار گرفته است. داش کسن در محوطه‌ای به شکل مستطیلی ناقص به طول ۴۰۰ متر و به عرض ۵۰ تا ۳۰۰ متر بنا گردیده و سه غار مصنوعی در دل سنگی کوه حفر شده که کنده‌کاری‌های زیبائی دارد. از نقش‌های این کنده‌کاری‌ها می‌توان به دو تصویر اژدها که در مقابل یکدیگر به شکل قرینه حک شده‌اند و طول هر یک ۵/۳ متر است اشاره کرد و در طرفین این نقش‌ها محراب‌های زیبای نقش‌داری با طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، مقرنس‌های سنگی کنده‌کاری شده‌اند.
مجموعه این آثار بنا به روایتی یادگار هنرمندان چینی است که به فرمان اولجایتو از چین فرا خوانده شده بودند و حاصل فرهنگ چینی که اژدها را مظهر قدرت می‌دانند نشانه آن است. مطالعات اخیر نشان می‌دهد که محل مذبور کاربرد آرامگاهی داشته است.
قلعه‌ها و دژ‌ها
از آثار و بناهای تاریخی استان زنجان که در اقصیٰ‌نقاط استان پراکنده شده‌اند، قلعه‌ها هستند که سبک معماری و نیز مصالح ساختمانی به‌کار رفته در آنها با یکدیگر متفاوت است. به‌طور کلی باید گفت قِلاع موجود در استان زنجان غالباً متعلق به قرن ششم هجری و آثار بازمانده از اسماعیلیان و مریدان حسن صباح می‌باشند. مهم‌ترین این قلعه‌ها که به ثبت رسیده‌‌اند عبارت‌اند از:
۱. قلعه‌ٔ سمیران طارم.
۲. قلعه‌ٔ انگوران.
۳. قلعه‌ٔ بهستان ماه‌نشان.
قلعه یا حصار شهر زنجان
حصار شهر زنجان که به قلعه زنجان نیز شهرت دارد از آثار دوران سلجوقی است که در فتنه مغول قسمت اعظم آن تخریب شده است. این حصار در دوره صفویه به‌علت انطباق موقعیت آن بر روی نقشه طرح کلی شهر و هماهنگی آن با مواقع طبیعی دفاعی که دارای اهمیت سوق‌الجیشی است مجدداً منطبق برسید دیوار قبلی بازسازی شده است.
قلعه زنجان از طریق ۶ دروازه ورودی با روستاهای حوزه نفوذ زنجان و شهرهای هم‌جوار آن مرتبط بوده است. در داخل این حصار عناصر تاریخی شهر احداث شده‌اند.
ارگ سلطنتی سلطانیه
ارگ سلطنتی که کهن دژ نیز نامیده می‌شود در وسط شهر سلطانیه با ابعاد ۴۵۰٭۴۵۰ متر ور زمینی به مساحت تقریبی ۲۰ هکتار واقع شده است.
قلعه سلطانیه آثار ارزشمندی از معماری و شهرسازی دوران مغول را در خود جای داده است. به‌طوری که در متن‌های تاریخی آمده است، این قلعه دارای عناصر شهری گوناگونی بوده است.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که شهر سلطانیه در اوایل قرن هشتم هجری قمری یکی از شهرهای مردم کشور بوده است. اما به دلایل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیائی، پس از مرگ ادلجایتو و ابوسعید بهادر، که همراه با فروپاشی پایه‌های حکومتی مغول در ایران بوده شهر سلطانیه نیز متروک و متلاشی شد.
کاروانسراها
در استان زنجان به‌استثناء کاروانسرای سنگی شهر زنجان، که در زمان شاه‌عباس دوم ساخته شده است، تنها کاروانسرائی که آثاری از آن باقی مانده کاروانسرای پرچم است که یکی از کاروانسراهای مهم در مسیر تجاری تهران - آذربایجان، در قرن ۸ هـ.ق بوده است.
یکی از آثار تاریخی استان زنجان بازار قدیمی آن است. امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است.
کاروانسراهای سرای ملک و سرای گلشن نیز در این بازار واقع شده‌اند. هر دو این کاروانسراها در سال ۱۳۶۵ هجری قمری بازسازی و مرمت شده‌اند.
از دیگر کاروانسراهای این استان کاروانسرای پرچم است که از کاروانسراهای مهم مسیر تجاری وی به آذربایجان در قرن هشتم هجری قمری بوده است. طبق نوشته کتیبه سرور آن، رباط نام دارد. در سال ۷۳۴ هجری قمری در دوره ایلخانی در روستای پرچم در ۸۰ کیلومتری محور زنجان - میانه در ساحل رودخانه زنجان چای و شرف به جاده تبریز احداث شده است.
کاروانسرای نیک‌پی نیز که به شدت دچار خوابی شده نمایانگر رونق و عظمت آن در دوران برپائی است. این کاروانسرا از آجرهای قرمزرنگ ساخته شده و از نوع کاروانسراهای چهارایوانی است.
کاروانسرای قدیمی قره‌بلاغ نیز کاملاً ویران شده و به‌صورت یک تپه تاریخی درآمده است اما شکل تپه نشان می‌دهد که احتمالاً کاروانسرای چهارایوانی بوده و قابل مقایسه با کاروانسرای پرچم با این تفاوت که برج دیده‌بانی نداشته است.
آثار مذهبى
مساجد
مسجد جامع زنجان
مسجد جامع زنجان که به مسجد سید نیز معروف است در قلب بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.
این مجموعه توسط عبدالله میرزا یکی از فرزندان فتحعلی شاه قاجار، در هنگام حکمرانی وی در زنجان، در سال ۱۳۴۲ هـ. ق احداث گردیده است.
مسجد جامع سجاس
این مسجد در شهرک سجاس در ۱۲ کیلومتری شمال‌غربی شهرستان خدابنده قرار دارد مسجد جامع سجاس را می‌توان یکی از آثار برجسته منطقه دانست. این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شده است. گنبد این مسجد که از نوع گنبدهای یک پوشش است با آجر اجراء شده و تزئینات آن منحصراً به نقش ستاره پنج‌پر محدود بوده که از مصالح آجری پدیدار گردیده است. این مسجد از نظر گچبری و کتیبه‌ها بسیار ارزنده و متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری است.
امامزاده‌ها و بقعه‌ها
بقعه ملاحسن کاشی
در فاصله ۵/۲ کیلومتری جنوب شهر سلطانیه فعلی مقبره زیبای مولانا حسن کاشی قرار گرفته است. این بقعه از بیرون دارای پلان هشت‌ضلعی و در داخل با ترکیب و تلفیق ایوان‌های جالبی به مربع تبدیل شده است. ایوان‌های چهارگانه در طبقه اول با دهلیز زیبائی به یکدیگر مرتبط است. حاصل این ارتباط گنبد زیبائی است که در سال ۹۷۳ هجری قمری یعنی اواخر دوران شاه طهماسب بنا شده و در مجموع با گنبد الله الله مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی قابل مقایسه است.
بقعه امامزاده سید ابراهیم (ع) زنجان
این بقعه در داخل شهر زنجان و شجره‌نسب این امامزاده که اهالی استان ارادت خاصی به آن حضرت دارند به ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) می‌رسد. بنای حرم مطهر، جدید و به سبک چهارطاقی منطبق بر پلان قدیمی نوسازی گردیده است. تزئینات گنبد از بیرون کاشیکاری و معرف با نقوش هندسی پر و کتیبه‌ای به خط ثلث در ساقه گنبد و از داخل مقرنس کاری و گره‌سازی شده است. در کنار بقعه مسجد بزرگی بنا گردیده که هم اینک محل برگزاری نمازجمعه می‌باشد.
گنبد سلطانیه
این بنا در ۳۵ کیلومتری شرق زنجان قرار گرفته است. گنبد سلطانیه در دوران حکومتی سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت ۹ سال از تاریخ ۷۰۴ الی ۷۱۲ هجری قمری احداث شده است. ارتفاع گنبد ۵/۴۸ متر و قطر آن ۶/۳۵ متر می‌باشد. این بنا در زمان برپائی عظیم‌ترین گنبد در جهان بوده که منشاء احداث بناهای عظیمی در جهان گردیده است. کلیسای جامع مریم مقدس (سانتاماریا) در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای ترکیه که پس از گنبد سلطانیه بنا گردیده‌اند. ملهم از این گنبد با شکوه دوران ایلخانیان می‌باشد. مجموعه گنبد سلطانیه دارای پیچیدگی‌های فنی و تزئینات به غایت زیبا و سحرانگیزی است که شرح آن در منابع متعددی آمده است.
جاذبه‌هاى طبیعى
ارتفاعات و قله‌‌ها
استان زنجان منطقه‌ای کوهستانی است که شهرها و روستاهای آن در دامنه‌ها، دره‌‌ها، و دشت‌های میان کوههای آن جای گرفته‌اند. رشته‌کوه‌های استان، از نظر زمان پیدایش، به دورهٔ سوم زمین‌شناسی تعلق دارند. این کوه‌ها بیشتر از سنگ‌های ماسه‌ای و دولومیتی تشکیل شده‌اند و فرسایش دورهٔ چهارم زمین‌شناسی چهرهٔ آنها را دگرگون کرده است. بلندی‌های استان زنجان عبارت‌اند از:
- رشته‌کوه‌های شمالی مشتمل بر بخشی از البرز غربی و دامنه‌های جنوبی کوهستان تالش که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از : طالقان، تخت‌سلیمان، سیالان و الموت در البرز.
- رشته‌کوه‌های غربی و جنوب غربی شامل کوههای دمیرلو، جهان‌داغ و قیدار.
- رشته‌کوه‌های مرکزی که استان را از دشت قزوین جدا می‌کنند و عبارت‌اند از : چرگر، سندان‌داغی، ملاداغی و پوتالی.
باباگیلدر، روستای انگوران
این کوه با ارتفاع ۲۸۵۰ متر، در ۹۵ کیلومتری جنوب غربی زنجان و در غرب روستای حلب از توابع دهستان انگوران واقع شده و سرچشمهٔ اصلی رود حلب است. دامنه‌های شرقی آن به دهستان انگوران، و دامنه‌های غربی آن به دهستان احمدآباد سفلا (از توابع شهرستان میاندوآب) مشرف است و جزو کوهستان قره‌داغ به شمار می‌آید.
بلقیس، روستای انگوران
این کوه در ۱۲ کیلومتری روستای یاستی‌قلعه، از توابع دهستان انگوران قرار گرفته است و ۳۳۳۲ متر ارتفاع دارد. این کوه سرچشمهٔ رودخانه‌های بالاجوجه و انگوران‌چای، و بلندترین قلهٔ کوهستان قِرخ‌بلاغ (چهل‌چشمه) است. چشمه‌های بسیاری از دامنه‌های این کوه می‌جوشند.
صندوق سندران
این کوه با ارتفاع ۳۲۱۴ متر، در جنوب روستای علم‌کندی، از توابع دهستان انگوران واقع شده است و سرچشمهٔ رودخانه‌های انگوران‌چای، قلعه‌‌چای، تخته‌یورد و بالاجوجه است. این کوه، از نظر ارتفاع، دومین قلهٔ مرتفع کوهستان قِرخ‌بلاغ (چهل‌چشمه) محسوب می‌شود.
چشمه‌ها و رودخانه‌ها
چشمهٔ معدنی وننق زنجان، روستای وننق
این چشمه در حدود ۲۱ کیلومتری جادهٔ زنجان - میانه و در دهکدهٔ وننق واقع شده است و راه آن از میان کشتزارها و تپه‌‌های متعدد می‌گذرد. چشمه بر بالای تپه‌ای که ۲۰۰ متر ارتفاع دارد ، قرار گرفته است.
عرض یک متر است که آب آن از شمال غربی حوضچه خارج شده و در مجرای باریکی سرازیر می‌شود و آبدهی آن در حدود ۷ لیتر در دقیقه است؛ مظهر دوم یک حوضچهٔ مربع‌شکل در ابعاد ۲/۵?۲/۵ متر است و عمق آن ، در حدود یک متر است و اطراف آن را سنگ‌چین کرده‌اند. قسمت اعظم آب در سمت جنوبی این حوضچه از زمین خارج می‌شود و در مجرای کوچکی سرازیر می‌شود و آبدهی آن در حدود ۱۰ لیتر در دقیقه است.
بررسی و آزمایش آب دو چشمهٔ آب‌معدنی وننق نشان می‌دهد که آب این چشمه ، در ردیف آب‌های معدنی سولفاتهٔ کلسیک گرم است.
آب‌های سولفاتهٔ کلسیک گرم ، یون‌‌های خود را از لایه‌های سنگی مجاور خود در زیر زمین می‌گیرند. ادرارزایی و یاری رساندن به دفع مواد زاید بدن و تأثیر بر کبد و مجاری صفرایی از خاصیت‌هی این آب‌ها هستند. حمام کردن در این آب‌ها ، علاوه بر آرام‌بخشی ، می‌تواند در کاهش دردهای عصبی ، عصبی - مفصلی و درمان روماتیسم مؤثر باشد.
میزان فلوئور در آب چشمهٔ معدنی وننق ۵ میلی‌گرم در لیتر است و آشامیدن متوالی آن ، به خصوص در اشخاص کمتر از ۱۶ سال ، ممکن است موجب بیماری فلوئوروز در آنان شود.
آب جویبار تنگهٔ بالایی چشمه ، سطحی است و از نظر شیمیایی ، در ردیف آب‌های بیکربناته و سولفاتهٔ کلسیک و منیزین سرد و نسبتاً سنگین است.
چشمه‌های دیگر آب‌گرم و آب‌معدنی استان زنجان عبارت‌اند از:
- چشمهٔ آب‌گرم روستای آرکوین در بخش ایجرود جادهٔ بیجار.
- چشمهٔ آب‌گرم روستای ابدال در جنوب غربی جادهٔ زنجان - تبریز.
- چشمهٔ آب‌گرم روستای گرماب در جنوب شرقی قیدار.
- چشمهٔ آب‌گرم میانج و حلب در انگوران.
- چشمهٔ آب‌معدنی اللّه‌بلاغی در نزدیکی روستای ماهان ، بخش طارم زنجان.
- چشمهٔ آب‌معدنی روستای ینگجه در بخش ماه‌نشان.
ایجرود
این رود از کوههای جنوب زنجان سرچشمه می‌گیرد و پس از سیراب کردن زمین‌های دره‌ایِ زیبا، در نزدیکی «ینگی‌کند جامع‌‌‌السرا» به قزلاوزن می‌پیوندد. باغ‌های درهٔ مسیر این رودخانه، در فصل‌های بهار و تابستان، چشم‌‌انداز زیبایی را فراهم می‌آورند.
بزینه‌رود
این رودخانه از نزدیکی روستاهای بزین، کهلا و کوههای غربی خرقان سرچشمه می‌گیرد و پس از سیراب کردن زمین‌های پیرامونی و بخش گرماب، همرا با رودخانه‌های کوچک محلی در قریهٔ اوصانلو به رود قزلاوزن می‌پیوندد. این رود یکی از شاخه‌های اصلی قزلاوزن است و کناره‌های سرسبز آن ارزش‌های تفرجگاهی دارند.
فضاهای جنگلی
استان زنجان دارای پوشش گیاهی مناسب، مرتع‌ها و چراگاه‌های وسیع و گسترده‌ای است که از دیرباز مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. منطقهٔ چمن سلطانیه دارای یکی از مهم‌ترین مرتع‌های استان زنجان است. این استان فضاهای جنگلی مطلوبی ندارد و جنگل‌های آن بیشتر، کم‌درخت یا دست‌کاشت (صنوبرکاری) است. در بلندی‌های مناطق طارع علیا و طارم سفلا تا حدودی در قسمت‌های جنوبی البرز، مجموعه‌ای از جنگل‌های تُنُک به طور پراکنده مشاده می شود. علل کاهش پهنهٔ جنگل‌ها و تُنُک و مخروبه شدن آنها، همانا قطع درختان و بهره‌برداری بی‌رویه و عدم حفاظت و مراقبت اصولی از آنها درگذشته است.
از انواع درختان جنگلی استان می‌توان به اُرُس، بلوط، بادام، پسته، گردوی جنگلی، اقاقیا، زیتون، سیب جنگلی و درختچه‌‌هایی از قبیل زالزالک وحشی، تمشک و زرشک اشاره کرد.
مناطق حفاظت‌شده
تنوع آب و هوایی و شرایط متفاوت اقلیمی قاط مختلف استان، زمینه‌ساز پیدایش تنوع گیاهی و جانوری شگفت‌انگیزی شده است. گونه‌‌های جانوریِ حیات‌وحشِ استان زنجان به چهار گروه تقسیم می‌شوند:
۱. پستانداران مشتمل بر قوچ، میش، کل، بز و آهو، هم‌چنین خرس، پلنگ، گرگ، کفتار، خرگوش سیاه، گربهٔ وحشی، روباه، شغال، خرگوش، سنجاب، گورکن، سمور و گراز.
۲. پرندگان بومی مشتمل بر کبک، تیهو، فاخته، قمری، یاکریم، انواع عقاب، کبوتر، کرکس، لاشخور، دلیجه، مرغابی، لک‌لک، کلاغ، سار، زاغی، غراب، حواصیل و بوتیمار.
۳. پرندگان مهاجر مشتمل بر هوبره، فلامینگو، درنا، پلیکان، انواع غاز، انواع مرغابی، چنگر، باقرقره، خروس کولی و آنقورت.
۴. آبزیان مشتمل بر انواع ماهیان از قبیل : کپور، قزل‌آلا، سیاه‌‌کولی، زردپر، سوف و بزماهی.
منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ انگوران
منطقهٔ انگوران که مساحت آن نزدیک به ۱۱۱ هزار هکتار است، از سال ۱۳۵۰ منطقهٔ حفاظت‌شده اعلام شده است. این منطقه، در گذشته زیستگاه بیش از هزار قوچ، میش، کل و بز بود؛ اما متأسفانه در سالهای ۱۳۷۵ و ۱۳۵۸ عدهای سودجو و فرصت‌طلب، جانوران آن را به تاراج بردند. در حال حاضر، با تدوین برنامه‌‌های احیایی و حفاظتی، تعداد جانوران وحشی آن تا حدود قابل‌توجهی افزایش یافته است.
از دیگر مناطق حفاظت‌شدهٔ استان می‌توان از منطقهٔ‌حفاظت‌شدهٔ «شهرین» زنجان یاد کرد.
استان زنجان در شمال‌غرب فلات ایران واقع شده و قدمت آن به اواخر هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده است. استان زنجان با ساختی در حدود ۱۶۴/۲۲ کیلومتر مربع ۵/۱ درصد از مساحت کشور را شامل می‌شود.
زبان مردم استان زنجان ترکی و آذری است ولی همسایگی و نزدیکی پایتخت باعث گرایش شدید به زبان فارسی شده است. در جهات چهارگانه استان در شمال ترکی خالص مخلوط با گیلکی ، در شرق متمایل به فارسی ، در جنوب‌غربی کردی و در غرب ترکی اصیل و کامل و در جنوب استان نیز با گرایش شدید به فارسی تکلم می‌کنند.
جغرافیای طبیعی
موقعیت و وسعت
استان زنجان در شمال‌غرب فلات ایران واقع شده و قدمت آن به اواخر هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده است.
استان زنجان با ساختی در حدود ۱۶۴/۲۲ کیلومتر مربع ۵/۱ درصد از مساحت کشور را شامل می‌شود.
استان زنجان بین ْ۳۵ تا ْ۳۷ عرض شمالی و ۴۷ْ تا ۴۹ْ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
آب و هوا
عرض جغرافیائی ارتفاع از سطح دریا، دوری و نزدیکی به دریا، تأثیر توده‌های هوا و عناصر آب و هوائی (دما، بارش، باد) که با تغییرات کمی و کیفی خود محیط را تحت‌تأثیر قرار دهد. از عوامل مؤثری که آب و هوای استان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد توده‌های هوائی است.
توده آب و هوای مدیترانه‌ای، توده هوای قطبی و توده هوای خزری توده‌هائی هستند که آب و هوای استان زنجان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
- انواع آب و هوای استان:
استان زنجان را به لحاظ آب و هوائی به سه ناحیه می‌توان تقسیم کرد:
۱. ناحیه سردسیر:
ناحیه سردسیر منطقه کوهستانی استان است که دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است. شهرستان‌های زنجان، ماه‌فشان، ابهر، خدابنده، خرم‌دره، وایچ‌رود در این ناحیه قرار دارد.
۲. ناحیه معتدل:
ناحیه معتدل در قسمت پست غرب استان واقع شده و شامل قشلاق‌های افشار و بزینه‌رود (شهرستان خدابنده) و قسمتی از دهستان زنجان رود (شهرستان زنجان) و دهستان چای‌باره (شهرستان ماه‌فشان) است که در کنار رود قزلاوزن قرار دارند.
۳. ناحیه نیمه‌گرمسیر:
ناحیه نیمه‌گرمسیر کار کارم علیا که در شمال زنجان واقع شده دارای تابستان گرم و زمستان ملایم و مرطوب می‌باشد.
ناهمواری‌ها
استان زنجان از نظر ناهمواری با توجه به میزان ارتفاع و شیب ظاهری به واحدهای کوهستان و تپه ماهور و دشت تقسیم می‌شود.
- کوههای استان زنجان:
کوههای محدودهٔ استان را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
۱. رشته شمالی شامل دامنه‌های جنوبی کوههای تالش است که در مهم‌ترین قله آن باکلور می‌باشد.
۲. رشته‌کوه‌های شرقی که در غرب دشت قزوین به‌صورت چند رشته موازدی از شمال‌غرب و جنوب‌غرب کشیده شده و مهم‌ترین کوههای آن چرگر نام دارد و حدفاصل قزوین و ابهر واقع شده است.
۳. رشته‌کوه قافلدن‌کوه، کربین میانه و زنجان واقع شده و دنباله کوههای زاگرس است.
۴. رشته‌کوه‌های غربی و جنوب‌غربی استان شامل کوههای دمیرلو، جهان‌داغ و قیدار می‌باشد.
- تپه ماهور:
به تپهٔ واقع در دامنه کوه‌ها تپه ماهور گویند. تپه ماهور (که از کوههای کم‌ارتفاع‌تر هستند، از یک طرف به کوههای مرتفع و از طرف دیگر به شیبی ملایم به دشت منتهی می‌گردد.
- سرزمین‌های هموار (دشت):
۱. دشت‌های شمالی استان زنجان شامل دشت زنجان - ابهر که دشت طویل و مرتفعی است و از شمال‌غرب استان به طرف جنوب‌شرق گسترده شده است. ارتفاع متوسط این دشت هزار متر است. از حوضهٔ سنجیل شروع شده تا نواحی اطراف سلطانیه ادامه می‌یابد و توسط زنجان‌رود و ابهررود آبیاری می‌گردد.
۲. دشت‌های جنوبی استان، که غالباً مرتفع بوده و شامل تپه‌ها و دشت‌های کوچک‌تر می‌باشند دشت‌های کاوند، دوتپه و کرسف نمونه‌هائی از این دشت‌ها هستند.
منابع آب
استان زنجان از نظر حوضه آبریز در قلمرو دو حوضهٔ کاملاً مجزا از هم، یکی قزلاوزن و دیگری رود شور قرار گرفته است. بیش از سه‌چهارم سطح استان جزء آبریز قزلاوزن و کمتر از یک‌چهارم آن جزء حوضه آبریز رود شور (دریاچه قم) می‌باشد.
در این استان از دو منبع آب‌های سطحی و زیرزمینی استفاده می‌شود. منابع سطحی شامل رودهای دائمی است که اغلب فصلی بوده و بیشترین مقدار آبدهی آنها فصل بهار و کمترین آبدهی آنها در فصل تابستان است.
این رودها اغلب کم‌آب هستند ولی در مواقع پر بارش سیلابی بوده وابسته در تابستان به‌علت کمی بارش خشک می‌شوند. آب‌های زیرزمینی که علاوه بر تأمین آب سرب شهرها به مصارف آبیاری اراضی و صنعتی نیز می‌رسد از منابع زیرزمینی دشت‌های عمدهٔ استان به‌وسیله چاه‌ها و قنوات استخراج می‌گردند.
- رودهای استان:
۱. رود قزلاوزن:
این رود از ارتفاعات کردستان سرچشمه می‌گیرد و در ناحیه جنوب‌غربی وارد خاک استان شده از جنوب به شمال به‌صورت مارپیچ، خدابنده، ماه‌فشان و شمال‌غرب شهرستان زنجان را دور زده وارد محدوده میانه و خلخال شده و یا گردش به سمت شرق در منطقه کارم علیا دوباره وارد خاک استان می‌شود. سپس در گیلوان کارم علیا از استان زنجان خارج شده و با دریافت شاخه شاهرود در شهر سنجیل با نام سفیدرود به سمت شمال جریان یافته و به دریای مازندران می‌ریزد. این رود در منطقه زنجان شعبات متعددی مانند بزینه‌رود، مجالس‌رود، ایجرود و زنجان‌رود را دریافت می‌کند.
۲. زنجان‌رود:
این رود از آق‌داع در سلکانیه سرچشمه می‌گیرد و از سمت غرب به شرق، دشتی هموار و نسبتاً مرتفع جریان می‌یابد و در روستای رجعین به قزلاوزن می‌پیوندد. زنجان رود در جنوب شهرستان زنجان باریکه‌ای سرسبز از باغات و کشتزارها به‌وجود می‌آورد که علاوه بر آبیاری سبزیجات درختان میوه فضای سبز و تفرجگاه‌های مناسبی را نیز برای مردم شهر ایجاد می‌کند.
۳. ابهررود:
ابهررود از دو شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و اطراف بستر آن به واسطهٔ دارا بودن خاک مناسب زراعی بسیار حاصلخیز است.
به‌ویژه در صانین قلعه، هیدج اخرم‌دره و ابهر اطراف این رود پوشیده از درخت و محصولات کشاورزی و باغی است. این رود در ضیاء‌آباد تاکستان به خرارود متصل شده و در نهایت به دریاچهٔ نمک قم می‌ریزد.
جنگل‌ها و مراتع استان
- جنگل‌ها:
استان زنجان جنگل طبیعی قابل توجهی ندارد و فقط در کوههای منطقه کارم و ماه‌فشان مجموعه‌ای از جنگل‌های طبیعی وجود دارد که از آنها حفاظت می‌شود. این جنگل‌ها آثار بقایای بخشی از جنگل‌های تجارتی و صنعتی شمال کشور هستند که در نتیجه بهره‌برداری بی‌رویه و عدم حفاظت در طول سالهای گذشته، مورد تجاوز و تخریب قرار گرفته و هم‌اکنون به‌صورت جنگل‌های غیرتولیدی، مخروبه و حمایتی درآمده‌اند و نگهداری از آنها از نظر حفاظت آب و خاک محیطزیست و اکوسیستم طبیعی حائزاهمیت است.
- مراتع:
۱. مراتع قشلاقی:
این مراتع در مناطق نسبتاً گرم و عمدتاً در دشت‌ها و مناطق هموار واقع شده که به‌دلیل چرای بی‌رویه جزء مراتع ضعیف و فقیر محسوب می‌شوند.
۲. مراتع ییلاقی:
- مراتع ییلاقی بهاره در میان‌بند:
این مراتع عمدتاً در مناطق پائین‌تر از مراتع ییلاقی یا مناطق تابستانی واقع شده و از نظر کیفی و کمی وضعیت متوسطی دارند.
- مراتع ییلاقی تابستانی:
این مراتع عمدتاً در مناطق مرتفع کوهستانی و بیشتر در ارتفاعات منطقه کارم، انگوران، و ماه‌فشان، قرار دارند. این مراتع به‌دلیل چرای کوتاه تابستانی و وجود رطوبت نسبتاً کافی جزء مراتع خوب محسوب می‌شوند.
جغرافیای انسانی
جمعیت استان زنجان براساس آخرین سرشماری نفوس ۹۲۷۴۶۵ نفر معادل ۵/۱ درصدر کل کشور است.
شرایط اقلیمی و طبیعی در استان زنجان وضعیت خاصی را به‌وجود آورده که سبب شده نوع زندگی و نحوه معیشت به‌طور کلی شرایط زیست در ارتباط متقابل با محیط طبیعی قرار گیرد. از گذشته‌های دور تاکنون در این استان معیشت به سه شکل زندگی شهری، روستائی و عشایری وجود داشته است.
نوع زندگی و معیشت در استان زنجان
- زندگی شهری:
گرچه به‌دلیل افزایش جمعیت، برخی از روستاها شرایط احراز نام شد را پیدای کرده‌اند اما نباید از نقش عوامل طبیعی و ارتباطی در ایجاد و توسعه شده چشم‌پوشی کرد. از عوامل عمده توسعه شهرهای استان به‌خصوص شهرستان زنجان، عامل ارتباطی و منابع آب است.
- زندگی روستائی
اولین سکونتگاه‌های انسانی در استان در اطراف منابع آب شکل گرفته و به‌تدریج به‌صورت روستا ظاهر شده‌اند. چشمه‌ها و رودها به‌خصوص در مناطق کوهستانی پای‌کوهی که غالباً خاک حاصلخیزی دارند. در ایجاد گسترش روستاهای استان نقش به‌سزائی داشته‌اند. شکل و نمای روستاها نیز بیانگر وضعیت اقلیمی منطقه می‌باشد. و به‌دلیل دسترسی آسان و فراوانی خاک و سنگ در ساخت بسیاری از این‌گونه مصالح استفاده شده است. شکل روستاها از نوع متمرکز می‌باشد.
- زندگی عشایری:
زندگی عشایری در سطح استان زنجان چندان چشمگیر نیست و فقط در بخش‌هائی از استان مانند منطقه کارم و ماه‌فشان می‌توان نمونه‌هائی از سرگردانی یا نیمه‌کوچندگی را مشاهده کرد.
مهم‌ترین ایلات و عشایر ایل سون (شاهسون) ایل اوصانلو، ایل مقدم و ایل بیات و ایل خدابنده‌سو می‌باشند.
- نوع معیشت:
در گذشته زنجان (خمسه) انبار غله ایران نامگذاری شده بود. شرایط جغرافیائی مانند وجود رشته‌کوه‌های استان و دره‌های با بین آنها از نظر آب و هوائی تفاوت‌های را به‌وجود آورده است که سبب شده محل مناسبی برای فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری ایجاد شود. علاوه بر این فعالیت‌ها که در اولویت قرار دارند دیگر فعالیت‌های اقتصادی استان عبارت است از باغ‌داری، زنبورداری، صنایع دستی، صنایع ماشینی، صنایع استخراجی نظیر سرب، روی و ... و خدمات.
زبان
ربان مردم استان زنجان ترکی و آذری است ولی همسایگی و نزدیکی پایتخت باعث گرایش شدید به زبان فارسی شده است. در جهات چهارگانه استان در شمال ترکی خالص مخلوط با گیلکی، در شرق متمایل به فارسی، در جنوب‌غربی کردی و در غرب ترکی اصیل و کامل و در جنوب استان نیز با گرایش شدید به فارسی تکلم می‌کنند.
مذهب
حمدالله مستوفی کتاب نزهة‌القلوب عروم منطقه را در حدود سال ۷۴۰ هجری قمری سنی مذاهب ذکر می‌کند. اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از تشیع به‌تدریج مذهب تشیع رواج یافته و مردم با رغبت در تحکیم مبانی اعتقادی به مکتب اهل بیت کوشش نمودند.
جغرافیاى سیاسى و اقتصادى
زنجان
شهر زنجان مرکز شهرستان و استان زنجان با مساحتی حدود ۵۰ کیلومتر مربع، در شمال‌غربی استان زنجان، در مسیر اصلی تهران - تبریز واقع شده است شهر زنجان بین ۳۶ْ و ۴۰ دقیقه و ۱۵ ثانیه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۲۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
به گفته حمدالله مستوفی شهر زنجان را اردشیر پاپکال ساخته و شهین نامیده است اما این گفته با واژه شهین که زنگان اطلاق شده مبهم به‌نظر می‌رسد.
واژه زندیگان به معنی اهل کتاب زنده سرشناس‌ترین کتاب آئین زردتشتی در دوران ساسانی و گان از پسوندهای پارسی باستان است این شهر بی‌گمان در دوران ساسانی زندیگان نام داشته که به‌دلیل کاربر زیاد کوتاه شده و در دوره چهرگی اسلام زنگان نام گرفته است.
در حمله مغول شهر زنجان آسیب‌های بسیار دیده و سپس ایلخانان مغول به این شهر توجه فراوان نشان داده‌اند. سلطان محمد خدابنده پس از پذیرش مذهب تشیع در توسعه این ناحیه کوشید.
تاریخ زنجان در سده‌ٔ بعد نیز گزارشگر حوادث مختلف سیاسی است.
ابهر
شهر ابهر، مرکز شهرستان ابهر استان زنجان با وسعتی حدود ۱۲ کیلومتر مربع در جنوب‌شرقی استان زنجان و در مسیر بزرگراه تهران - زنجان - تبریز واقع شده است.
شهر ابهر در ۳۶ درجه و ۹ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
بعضی بر این باور هستند که ابهر از دو بخش در آب و هر تشکیل یافته که به معنی آسیاب است. عدهای نیز می‌گویند که ابهر در اصل اوهر بوده که به معنای روستا یا شهری است که دارای آب زیاد برای ایجاد آسیاب است.
حمدالله مستوفی نویسنده کتاب نزهة‌القلوب از این به‌نام حیدریه یاد کرده است. منطقه ابهر و مناطق اطراف ابهر رود که به زبان محلی ابهر چای نامیده می‌شود از نخستین زیستگاه‌های انسانی ایران است و از قدمت تاریخی طولانی برخوردار است.
خدابنده
این شهرستان که در جنوب‌شرقی زنجان واقع شده دو شهر تاریخی سهرورد و سجاس را در خود جای داده و مردان بزرگی چون شهاب‌الدین سهروردی را در خود پرورانده است.
قدمت زندگی استان‌ها و یکجانشینی آنها در این مناطق به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد برمی‌گردد. از نمونه آثار به‌دست آمده از این منطقه سفال‌هائی است به رنگ گوجه‌ای که با سفال‌های شناخته‌شده قزوین قابل قیاس است.
آثار تاریخى
کاخ‌ها و عمارت‌ها
بقعه چلبی‌اوغلی
در پانصد متری جنوب‌غربی سلطانیه، بر سر راه سلطانیه - خدابنده، آثار معروف بقعه چلبی‌اوغلی قرار گرفته است. باستان‌شناسان و محققان این مجموعه را به سلطان چلبی منصوب نموده و تاریخ احداث بنا را سال ۷۲۸ هجری قمری بیان نمود‌ه‌اند.
این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است. خانقاه شامل صحن مرکزی بوده و در اضلاع غربی و شرقی آن حجرات قرار گرفته‌اند. پلان معماری این مجموعه با الهام از عقادی و مراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص، اجراء شده است.
تغییر عمارت ذوالفقاری
مجموعه تاریخی عمارت ذوالفقاری که در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده شامل ساختمان‌های اندرونی و بیرونی است و پیش از احداث خیابان ذوالفقاری از طریق شبکه ارتباطی، طبقه همکف و زیرزمین آن به همدیگر راه داشت. در سبک بنای این عمارت از نحوه طراحی بناهای اروپائی نیز الهام گرفته است.
این عمارت از بناهائی تاریخی و باارزش شهر زنجان است که به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است.
پل‌های تاریخی
استان زنجان دارای چندین پل با قدمت تاریخی می‌باشد که عبارتند از پل امیربهاءالدین زنجان بر روی رودخانه زنجان رود که در دوره قاجاریه ساخته شده است.
در سطح استان سه پل از تاریخ ثبت شده وجود دارد. این پل‌ها عبارت‌اند از:
۱. پل تاریخی حاج‌میربهاءالدین.
۲. پل حاج سید‌محمد.
۳. پل سردار.
پل‌های مذکور بر روی رودخانه‌ٔ محلی استان، یعنی زنجان‌رود، بسته شده‌اند.
پل سردار در جنوب شهر زنجان که در دوره قاجاریه ساخته شده و پل حاج سید محمد در جنوب‌شرقی زنجان که در دوره قاجاریه ساخته شده است. علاوه بر این پل‌ها، پل‌های دیگری نیز در بخش‌های دیگر استان وجود دارند که چندان معروف نیستند.
غارهای تاریخی
استان زنجان دارای غارهای زیادی است که می‌توانند به‌عنوان منابع مهم گردشگری مورد استفاده قرار گیرند. از مهم‌ترین آنها می‌توان از غارهای کتله‌خور و غار خرمَنهِ‌سر، غار تاریخی گلجیک و مجموعه غارهای داش‌کسن اشاره کرد.
غار کتله‌خور در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی توسط هیئت کوهنوردی استان شناسائی و کشف شد. و با بهسازی درون غارها و مرمت راه‌های ارتباطی این منطقه در آینده‌ای نه چندان دور شاهد جذب گردشگر در ابعاد وسیع این منطقه خواهد.
غار خارمند سر نیز در کوه سرجه‌فلک کشیده و بلند خرمنه سر در قسمت شمالی روستای ده‌بهار شهرستان کارم قرار گرفته است. با توجه به اسناد و مدارک تاریخی سرکردگان حکومت کنگریان از این غار به‌عنوان پناهگاهی امن در مقابله با هجوم‌های سیاسی بغداد استفاده می‌کردند. غار گلجیک نیز در ۳۵ کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان زنجان، در ارتفاعات شرف به روستای حاج ارش از توابع شهرستان زنجان واقع شده است و در حال حاضر راه سواره‌رو ندارد و راه آن را باید پیاده پیمود.
مجموعه غارهای داش کسن در ۱۰ کیلومتری جنوب‌شرقی سلطانیه در نزدیکی روستای دیر، واقع شده است.
این مجموعه در ۱۰ کیلومتری جنوب‌شرقی سلطانیه، در نزدیکی روستای ویر قرار گرفته است. داش کسن در محوطه‌ای به شکل مستطیلی ناقص به طول ۴۰۰ متر و به عرض ۵۰ تا ۳۰۰ متر بنا گردیده و سه غار مصنوعی در دل سنگی کوه حفر شده که کنده‌کاری‌های زیبائی دارد. از نقش‌های این کنده‌کاری‌ها می‌توان به دو تصویر اژدها که در مقابل یکدیگر به شکل قرینه حک شده‌اند و طول هر یک ۵/۳ متر است اشاره کرد و در طرفین این نقش‌ها محراب‌های زیبای نقش‌داری با طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، مقرنس‌های سنگی کنده‌کاری شده‌اند.
مجموعه این آثار بنا به روایتی یادگار هنرمندان چینی است که به فرمان اولجایتو از چین فرا خوانده شده بودند و حاصل فرهنگ چینی که اژدها را مظهر قدرت می‌دانند نشانه آن است. مطالعات اخیر نشان می‌دهد که محل مذبور کاربرد آرامگاهی داشته است.
قلعه‌ها و دژ‌ها
از آثار و بناهای تاریخی استان زنجان که در اقصیٰ‌نقاط استان پراکنده شده‌اند، قلعه‌ها هستند که سبک معماری و نیز مصالح ساختمانی به‌کار رفته در آنها با یکدیگر متفاوت است. به‌طور کلی باید گفت قِلاع موجود در استان زنجان غالباً متعلق به قرن ششم هجری و آثار بازمانده از اسماعیلیان و مریدان حسن صباح می‌باشند. مهم‌ترین این قلعه‌ها که به ثبت رسیده‌‌اند عبارت‌اند از:
۱. قلعه‌ٔ سمیران طارم.
۲. قلعه‌ٔ انگوران.
۳. قلعه‌ٔ بهستان ماه‌نشان.
قلعه یا حصار شهر زنجان
حصار شهر زنجان که به قلعه زنجان نیز شهرت دارد از آثار دوران سلجوقی است که در فتنه مغول قسمت اعظم آن تخریب شده است. این حصار در دوره صفویه به‌علت انطباق موقعیت آن بر روی نقشه طرح کلی شهر و هماهنگی آن با مواقع طبیعی دفاعی که دارای اهمیت سوق‌الجیشی است مجدداً منطبق برسید دیوار قبلی بازسازی شده است.
قلعه زنجان از طریق ۶ دروازه ورودی با روستاهای حوزه نفوذ زنجان و شهرهای هم‌جوار آن مرتبط بوده است. در داخل این حصار عناصر تاریخی شهر احداث شده‌اند.
ارگ سلطنتی سلطانیه
ارگ سلطنتی که کهن دژ نیز نامیده می‌شود در وسط شهر سلطانیه با ابعاد ۴۵۰٭۴۵۰ متر ور زمینی به مساحت تقریبی ۲۰ هکتار واقع شده است.
قلعه سلطانیه آثار ارزشمندی از معماری و شهرسازی دوران مغول را در خود جای داده است. به‌طوری که در متن‌های تاریخی آمده است، این قلعه دارای عناصر شهری گوناگونی بوده است.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که شهر سلطانیه در اوایل قرن هشتم هجری قمری یکی از شهرهای مردم کشور بوده است. اما به دلایل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیائی، پس از مرگ ادلجایتو و ابوسعید بهادر، که همراه با فروپاشی پایه‌های حکومتی مغول در ایران بوده شهر سلطانیه نیز متروک و متلاشی شد.
کاروانسراها
در استان زنجان به‌استثناء کاروانسرای سنگی شهر زنجان، که در زمان شاه‌عباس دوم ساخته شده است، تنها کاروانسرائی که آثاری از آن باقی مانده کاروانسرای پرچم است که یکی از کاروانسراهای مهم در مسیر تجاری تهران - آذربایجان، در قرن ۸ هـ.ق بوده است.
یکی از آثار تاریخی استان زنجان بازار قدیمی آن است. امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است.
کاروانسراهای سرای ملک و سرای گلشن نیز در این بازار واقع شده‌اند. هر دو این کاروانسراها در سال ۱۳۶۵ هجری قمری بازسازی و مرمت شده‌اند.
از دیگر کاروانسراهای این استان کاروانسرای پرچم است که از کاروانسراهای مهم مسیر تجاری وی به آذربایجان در قرن هشتم هجری قمری بوده است. طبق نوشته کتیبه سرور آن، رباط نام دارد. در سال ۷۳۴ هجری قمری در دوره ایلخانی در روستای پرچم در ۸۰ کیلومتری محور زنجان - میانه در ساحل رودخانه زنجان چای و شرف به جاده تبریز احداث شده است.
کاروانسرای نیک‌پی نیز که به شدت دچار خوابی شده نمایانگر رونق و عظمت آن در دوران برپائی است. این کاروانسرا از آجرهای قرمزرنگ ساخته شده و از نوع کاروانسراهای چهارایوانی است.
کاروانسرای قدیمی قره‌بلاغ نیز کاملاً ویران شده و به‌صورت یک تپه تاریخی درآمده است اما شکل تپه نشان می‌دهد که احتمالاً کاروانسرای چهارایوانی بوده و قابل مقایسه با کاروانسرای پرچم با این تفاوت که برج دیده‌بانی نداشته است.
آثار مذهبى
مساجد
مسجد جامع زنجان
مسجد جامع زنجان که به مسجد سید نیز معروف است در قلب بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.
این مجموعه توسط عبدالله میرزا یکی از فرزندان فتحعلی شاه قاجار، در هنگام حکمرانی وی در زنجان، در سال ۱۳۴۲ هـ. ق احداث گردیده است.
مسجد جامع سجاس
این مسجد در شهرک سجاس در ۱۲ کیلومتری شمال‌غربی شهرستان خدابنده قرار دارد مسجد جامع سجاس را می‌توان یکی از آثار برجسته منطقه دانست. این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شده است. گنبد این مسجد که از نوع گنبدهای یک پوشش است با آجر اجراء شده و تزئینات آن منحصراً به نقش ستاره پنج‌پر محدود بوده که از مصالح آجری پدیدار گردیده است. این مسجد از نظر گچبری و کتیبه‌ها بسیار ارزنده و متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری است.
امامزاده‌ها و بقعه‌ها
بقعه ملاحسن کاشی
در فاصله ۵/۲ کیلومتری جنوب شهر سلطانیه فعلی مقبره زیبای مولانا حسن کاشی قرار گرفته است. این بقعه از بیرون دارای پلان هشت‌ضلعی و در داخل با ترکیب و تلفیق ایوان‌های جالبی به مربع تبدیل شده است. ایوان‌های چهارگانه در طبقه اول با دهلیز زیبائی به یکدیگر مرتبط است. حاصل این ارتباط گنبد زیبائی است که در سال ۹۷۳ هجری قمری یعنی اواخر دوران شاه طهماسب بنا شده و در مجموع با گنبد الله الله مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی قابل مقایسه است.
بقعه امامزاده سید ابراهیم (ع) زنجان
این بقعه در داخل شهر زنجان و شجره‌نسب این امامزاده که اهالی استان ارادت خاصی به آن حضرت دارند به ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) می‌رسد. بنای حرم مطهر، جدید و به سبک چهارطاقی منطبق بر پلان قدیمی نوسازی گردیده است. تزئینات گنبد از بیرون کاشیکاری و معرف با نقوش هندسی پر و کتیبه‌ای به خط ثلث در ساقه گنبد و از داخل مقرنس کاری و گره‌سازی شده است. در کنار بقعه مسجد بزرگی بنا گردیده که هم اینک محل برگزاری نمازجمعه می‌باشد.
گنبد سلطانیه
این بنا در ۳۵ کیلومتری شرق زنجان قرار گرفته است. گنبد سلطانیه در دوران حکومتی سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت ۹ سال از تاریخ ۷۰۴ الی ۷۱۲ هجری قمری احداث شده است. ارتفاع گنبد ۵/۴۸ متر و قطر آن ۶/۳۵ متر می‌باشد. این بنا در زمان برپائی عظیم‌ترین گنبد در جهان بوده که منشاء احداث بناهای عظیمی در جهان گردیده است. کلیسای جامع مریم مقدس (سانتاماریا) در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای ترکیه که پس از گنبد سلطانیه بنا گردیده‌اند. ملهم از این گنبد با شکوه دوران ایلخانیان می‌باشد. مجموعه گنبد سلطانیه دارای پیچیدگی‌های فنی و تزئینات به غایت زیبا و سحرانگیزی است که شرح آن در منابع متعددی آمده است.
جاذبه‌هاى طبیعى
ارتفاعات و قله‌‌ها
استان زنجان منطقه‌ای کوهستانی است که شهرها و روستاهای آن در دامنه‌ها، دره‌‌ها، و دشت‌های میان کوههای آن جای گرفته‌اند. رشته‌کوه‌های استان، از نظر زمان پیدایش، به دورهٔ سوم زمین‌شناسی تعلق دارند. این کوه‌ها بیشتر از سنگ‌های ماسه‌ای و دولومیتی تشکیل شده‌اند و فرسایش دورهٔ چهارم زمین‌شناسی چهرهٔ آنها را دگرگون کرده است. بلندی‌های استان زنجان عبارت‌اند از:
- رشته‌کوه‌های شمالی مشتمل بر بخشی از البرز غربی و دامنه‌های جنوبی کوهستان تالش که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از : طالقان، تخت‌سلیمان، سیالان و الموت در البرز.
- رشته‌کوه‌های غربی و جنوب غربی شامل کوههای دمیرلو، جهان‌داغ و قیدار.
- رشته‌کوه‌های مرکزی که استان را از دشت قزوین جدا می‌کنند و عبارت‌اند از : چرگر، سندان‌داغی، ملاداغی و پوتالی.
باباگیلدر، روستای انگوران
این کوه با ارتفاع ۲۸۵۰ متر، در ۹۵ کیلومتری جنوب غربی زنجان و در غرب روستای حلب از توابع دهستان انگوران واقع شده و سرچشمهٔ اصلی رود حلب است. دامنه‌های شرقی آن به دهستان انگوران، و دامنه‌های غربی آن به دهستان احمدآباد سفلا (از توابع شهرستان میاندوآب) مشرف است و جزو کوهستان قره‌داغ به شمار می‌آید.
بلقیس، روستای انگوران
این کوه در ۱۲ کیلومتری روستای یاستی‌قلعه، از توابع دهستان انگوران قرار گرفته است و ۳۳۳۲ متر ارتفاع دارد. این کوه سرچشمهٔ رودخانه‌های بالاجوجه و انگوران‌چای، و بلندترین قلهٔ کوهستان قِرخ‌بلاغ (چهل‌چشمه) است. چشمه‌های بسیاری از دامنه‌های این کوه می‌جوشند.
صندوق سندران
این کوه با ارتفاع ۳۲۱۴ متر، در جنوب روستای علم‌کندی، از توابع دهستان انگوران واقع شده است و سرچشمهٔ رودخانه‌های انگوران‌چای، قلعه‌‌چای، تخته‌یورد و بالاجوجه است. این کوه، از نظر ارتفاع، دومین قلهٔ مرتفع کوهستان قِرخ‌بلاغ (چهل‌چشمه) محسوب می‌شود.
چشمه‌ها و رودخانه‌ها
چشمهٔ معدنی وننق زنجان، روستای وننق
این چشمه در حدود ۲۱ کیلومتری جادهٔ زنجان - میانه و در دهکدهٔ وننق واقع شده است و راه آن از میان کشتزارها و تپه‌‌های متعدد می‌گذرد. چشمه بر بالای تپه‌ای که ۲۰۰ متر ارتفاع دارد ، قرار گرفته است.
عرض یک متر است که آب آن از شمال غربی حوضچه خارج شده و در مجرای باریکی سرازیر می‌شود و آبدهی آن در حدود ۷ لیتر در دقیقه است؛ مظهر دوم یک حوضچهٔ مربع‌شکل در ابعاد ۲/۵?۲/۵ متر است و عمق آن ، در حدود یک متر است و اطراف آن را سنگ‌چین کرده‌اند. قسمت اعظم آب در سمت جنوبی این حوضچه از زمین خارج می‌شود و در مجرای کوچکی سرازیر می‌شود و آبدهی آن در حدود ۱۰ لیتر در دقیقه است.
بررسی و آزمایش آب دو چشمهٔ آب‌معدنی وننق نشان می‌دهد که آب این چشمه ، در ردیف آب‌های معدنی سولفاتهٔ کلسیک گرم است.
آب‌های سولفاتهٔ کلسیک گرم ، یون‌‌های خود را از لایه‌های سنگی مجاور خود در زیر زمین می‌گیرند. ادرارزایی و یاری رساندن به دفع مواد زاید بدن و تأثیر بر کبد و مجاری صفرایی از خاصیت‌هی این آب‌ها هستند. حمام کردن در این آب‌ها ، علاوه بر آرام‌بخشی ، می‌تواند در کاهش دردهای عصبی ، عصبی - مفصلی و درمان روماتیسم مؤثر باشد.
میزان فلوئور در آب چشمهٔ معدنی وننق ۵ میلی‌گرم در لیتر است و آشامیدن متوالی آن ، به خصوص در اشخاص کمتر از ۱۶ سال ، ممکن است موجب بیماری فلوئوروز در آنان شود.
آب جویبار تنگهٔ بالایی چشمه ، سطحی است و از نظر شیمیایی ، در ردیف آب‌های بیکربناته و سولفاتهٔ کلسیک و منیزین سرد و نسبتاً سنگین است.
چشمه‌های دیگر آب‌گرم و آب‌معدنی استان زنجان عبارت‌اند از:
- چشمهٔ آب‌گرم روستای آرکوین در بخش ایجرود جادهٔ بیجار.
- چشمهٔ آب‌گرم روستای ابدال در جنوب غربی جادهٔ زنجان - تبریز.
- چشمهٔ آب‌گرم روستای گرماب در جنوب شرقی قیدار.
- چشمهٔ آب‌گرم میانج و حلب در انگوران.
- چشمهٔ آب‌معدنی اللّه‌بلاغی در نزدیکی روستای ماهان ، بخش طارم زنجان.
- چشمهٔ آب‌معدنی روستای ینگجه در بخش ماه‌نشان.
ایجرود
این رود از کوههای جنوب زنجان سرچشمه می‌گیرد و پس از سیراب کردن زمین‌های دره‌ایِ زیبا، در نزدیکی «ینگی‌کند جامع‌‌‌السرا» به قزلاوزن می‌پیوندد. باغ‌های درهٔ مسیر این رودخانه، در فصل‌های بهار و تابستان، چشم‌‌انداز زیبایی را فراهم می‌آورند.
بزینه‌رود
این رودخانه از نزدیکی روستاهای بزین، کهلا و کوههای غربی خرقان سرچشمه می‌گیرد و پس از سیراب کردن زمین‌های پیرامونی و بخش گرماب، همرا با رودخانه‌های کوچک محلی در قریهٔ اوصانلو به رود قزلاوزن می‌پیوندد. این رود یکی از شاخه‌های اصلی قزلاوزن است و کناره‌های سرسبز آن ارزش‌های تفرجگاهی دارند.
فضاهای جنگلی
استان زنجان دارای پوشش گیاهی مناسب، مرتع‌ها و چراگاه‌های وسیع و گسترده‌ای است که از دیرباز مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. منطقهٔ چمن سلطانیه دارای یکی از مهم‌ترین مرتع‌های استان زنجان است. این استان فضاهای جنگلی مطلوبی ندارد و جنگل‌های آن بیشتر، کم‌درخت یا دست‌کاشت (صنوبرکاری) است. در بلندی‌های مناطق طارع علیا و طارم سفلا تا حدودی در قسمت‌های جنوبی البرز، مجموعه‌ای از جنگل‌های تُنُک به طور پراکنده مشاده می شود. علل کاهش پهنهٔ جنگل‌ها و تُنُک و مخروبه شدن آنها، همانا قطع درختان و بهره‌برداری بی‌رویه و عدم حفاظت و مراقبت اصولی از آنها درگذشته است.
از انواع درختان جنگلی استان می‌توان به اُرُس، بلوط، بادام، پسته، گردوی جنگلی، اقاقیا، زیتون، سیب جنگلی و درختچه‌‌هایی از قبیل زالزالک وحشی، تمشک و زرشک اشاره کرد.
مناطق حفاظت‌شده
تنوع آب و هوایی و شرایط متفاوت اقلیمی قاط مختلف استان، زمینه‌ساز پیدایش تنوع گیاهی و جانوری شگفت‌انگیزی شده است. گونه‌‌های جانوریِ حیات‌وحشِ استان زنجان به چهار گروه تقسیم می‌شوند:
۱. پستانداران مشتمل بر قوچ، میش، کل، بز و آهو، هم‌چنین خرس، پلنگ، گرگ، کفتار، خرگوش سیاه، گربهٔ وحشی، روباه، شغال، خرگوش، سنجاب، گورکن، سمور و گراز.
۲. پرندگان بومی مشتمل بر کبک، تیهو، فاخته، قمری، یاکریم، انواع عقاب، کبوتر، کرکس، لاشخور، دلیجه، مرغابی، لک‌لک، کلاغ، سار، زاغی، غراب، حواصیل و بوتیمار.
۳. پرندگان مهاجر مشتمل بر هوبره، فلامینگو، درنا، پلیکان، انواع غاز، انواع مرغابی، چنگر، باقرقره، خروس کولی و آنقورت.
۴. آبزیان مشتمل بر انواع ماهیان از قبیل : کپور، قزل‌آلا، سیاه‌‌کولی، زردپر، سوف و بزماهی.
منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ انگوران
منطقهٔ انگوران که مساحت آن نزدیک به ۱۱۱ هزار هکتار است، از سال ۱۳۵۰ منطقهٔ حفاظت‌شده اعلام شده است. این منطقه، در گذشته زیستگاه بیش از هزار قوچ، میش، کل و بز بود؛ اما متأسفانه در سالهای ۱۳۷۵ و ۱۳۵۸ عدهای سودجو و فرصت‌طلب، جانوران آن را به تاراج بردند. در حال حاضر، با تدوین برنامه‌‌های احیایی و حفاظتی، تعداد جانوران وحشی آن تا حدود قابل‌توجهی افزایش یافته است.
از دیگر مناطق حفاظت‌شدهٔ استان می‌توان از منطقهٔ‌حفاظت‌شدهٔ «شهرین» زنجان یاد کرد.
برای دیدن مناظر زیبایی از زنجان بر روی لینک زیر کلیک کنید
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.